Θανάσης Βακαλιός, Το ΜÉΤΡΟ

Για τον Θανάση Βακαλιό

Ο άνθρωπος ως υπερβατικό ον και το πρόβλημα του Μέτρου, Εκδόσεις Εύμαρος, Αθήνα, 2017

Ι. Προσέγγισα και μελέτησα το πόνημα του Θανάση Βακαλιού Το ΜÉΤΡΟ. Ο άνθρωπος ως υπερβατικό ον και το πρόβλημα του Μέτρου ως μία ακόμη σημαντική στιγμή της μακράς, επίπονης και κυρίως γόνιμης πνευματικής διαδρομής του δημιουργού του. Συγγραφές, όπως το Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση, ο σοσιαλισμός και ο άνθρωπος, Ο άνθρωπος μέσα στο επαναστατικό κίνημα, Η ιδανική και πραγματική εικόνα του ανθρώπου, Το πρόβλημα της ταυτότητας του ανθρώπου και ασφαλώς Το ΜÉΤΡΟ, ανέδειξαν και καταξίωσαν το δημιουργό τους ως έναν σημαντικό μαρξιστή διανοούμενο, ο οποίος, αξιοποιώντας βιώματα, γνώση και έμπνευση από μια από τις σημαντικότερες σχολές μαρξιστικής σκέψης, τη Σχολή της Βουδαπέστης και το βαρυσήμαντο έργο ενός Georg Lukács, εντάχθηκε, με τον δικό του χαρακτηριστικό τρόπο στο ευρύ και πολύμορφο ρεύμα του μαρξιστικού ανθρωπισμού.

«Ο μαρξιστικός ανθρωπισμός», έγραφε ο Βακαλιός στη διαχρονικής αξίας μονογραφία του Είναι και συνείδηση. Γνώση και αλήθεια. Μαρξιστική προσέγγιση, πριν τρεις περίπου δεκαετίες, «είναι συνυφασμένος με το πρόβλημα της δημιουργικής και ελεύθερης αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου μέσα από την εργασία και από την πάλη για τη ριζική και ολική αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων της εποχής μας. […] Αυτό το στοιχείο της ενεργού θετικής στάσης του ανθρώπινου ατόμου για την ολική και ριζική αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων καθιστά τον ανθρωπισμό μαρξιστικό. Πάνω σ’ αυτή τη βάση είναι δυνατή η ενσωμάτωση του ανθρωπισμού στο εννοιολογικό σύστημα του μαρξισμού, καθώς και η χρησιμοποίησή του ως “ιδεολογικού όπλου” για τους ταξικούς απελευθερωτικούς αγώνες στη σημερινή εποχή.» (σ. 169) Και κατέληγε με μια κρίσιμη επιστημολογική και οντολογική διατύπωση:

Είναι ακριβώς μέσα από το πρίσμα ενός τέτοιου μαρξιστικού ανθρωπισμού, που ο Θανάσης Βακαλιός συνέχισε να αναμετράται παραγωγικά με το πρόβλημα της «δημιουργικής και ελεύθερης αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου», το οποίο στο τελευταίο βιβλίο του αναπροσδιορίζεται και συναρθρώνεται με εκείνο του μέτρου. Ας εστιάσουμε, λοιπόν, στον πυρήνα της επιχειρηματολογίας του.

ΙΙ. Αν η υπερβατικότητα συνιστά οντολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου, αν δηλαδή, όπως υποστηρίζει ο Βακαλιός, ο άνθρωπος τείνει διαρκώς διαμέσου της δημιουργικότητάς του προς μια μετατόπιση των ορίων του, ποιο είναι και ποιος θέτει σήμερα το μέτρο, έτσι ώστε η υπέρβαση να μη μεταστραφεί, να μη διαστραφεί από έμμετρη πρόοδο στην άλλη όψη της έννοιάς της, να μην εκπέσει, με δραματικές μάλιστα συνέπειες, σε υπερβολή;

Εύστοχα, ο συγγραφέας επικαλείται εν προκειμένω την αριστοτελική μεσότητα, την αρχή του αριστοτελικού μέτρου, ως διπλής οριοθέτησης, νοηματικής και υπαρξιακής ταυτόχρονα, έναντι των δύο κακών, της έλλειψης και της υπερβολής (Ηθικά Νικομάχεια, 1109a20-30). Εξίσου εύστοχα, όμως, σημειώνει και επαναλαμβάνει –σε διαφορετικές εκδοχές και με πολλές αφορμές– στο πλούσιο σε ερεθίσματα μελέτημά του: «Η ανθρώπινη δημιουργικότητα από συντελεστής κατάφασης του αυθεντικού ανθρώπου μετατρέπεται σε παράγοντα άρνησης της ύπαρξής του». Αλλά η ανάλυση του Βακαλιού δεν «βολεύεται» στα ήρεμα νερά της ψυχρής διαπίστωσης του φαινομένου. Η κριτική προσέγγισή του προχωρεί σε βάθος. Δεν καταδεικνύει μόνον τη σύγχρονη ανατροφοδοτούμενη υπερβολή της ανθρώπινης δημιουργικότητας, αλλά και την ταυτόχρονη έλλειψη σήμερα των κοινωνικών και πολιτικών υποκειμένων, που θα μπορούσαν να την ανασημασιοδοτήσουν νομοθετώντας το μέτρο της ανθρώπινης δημιουργικότητας, θέτοντας όρια στο ά[ν]αρχο και στο άσχημο στην κυριολεξία των όρων, χαρακτήρα της:

Ποιος θα διαφωνήσει με το δραματικό ρεαλισμό του Βακαλιού; Με συνέπεια κινείται, εξάλλου, στη μεθοδολογική και πολιτική τροχιά που εξαρχής έχει επιλέξει: ο αφηρημένος ανθρωπισμός δεν μπορεί να δώσει απάντηση στο πρόβλημα. Μόνον ένας μαρξιστικός ανθρωπισμός, ένας μαρξισμός, που με σύγχρονους όρους συναρθρώνει τον ανθρωπισμό και την ταξική πάλη, είναι σε θέση, όχι με στερεότυπα, αλλά με συστηματική διεπιστημονική έρευνα να προσδιορίζει κατά περίπτωση το μέτρο και να συγκεκριμενοποιεί τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που θα το θωρακίσουν και θα το υιοθετήσουν ως γνώμονα του πρακτικού λόγου τους. Συμβολή σε αυτή την υπόθεση αποτελεί ασφαλώς και ο ανθρωπολογικός στοχασμός του Βακαλιού, όπως αναπτύσσεται και στο βιβλίο του με θέμα το μέτρο.

Με όρους ταξικής ανάλυσης, ο μαρξιστής Βακαλιός σημειώνει:

Απέναντι σε αυτή την ά-μετρη, ποσοτικά και ποιοτικά, καπιταλιστική ανάπτυξη, ένας διαλεκτικός διανοητής, όπως ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, δεν θα μπορούσε να προτείνει την α-κινησία, αλλά τον ριζικό αναπροσανατολισμό και τον αξιακό επαναναπροσδιορισμό της κίνησης. Αν η κοινωνία, όπως ευνόητα αποδέχεται ο Βακαλιός απορρίπτοντας τα ιδεολογήματα περί τέλους της Ιστορίας, ποτέ δεν είναι, αλλά πάντα γίνεται, και μάλιστα διαμέσου της δυναμικής της αυθυπέρβασής της, το ζητούμενο είναι σήμερα η κατεύθυνση και το μέτρο αυτής της κίνησης. Και αποτελεί ευθύνη των ίδιων των ανθρώπων, όχι των ανθρώπων εν γένει, αλλά κατεξοχήν αυτών που υφίστανται τις συνέπειες της αστικής εκμετάλλευσης, να παρέμβουν συντεταγμένα και σχεδιασμένα, προκειμένου να μετασχηματίσουν και να στρέψουν την κίνηση των αστικών κοινωνιών προς τη θεμελίωση κοινωνίας του μέτρου.

Μια τέτοια κοινωνία του μέτρου είναι όχι απλώς ασύμβατη, αλλά εκ θεμελίων αντίθετη προς μια σύγχρονη αστική κοινωνία, όπως ορθά υπογραμμίζει ο Βακαλιός, και δεν μπορεί προφανώς να συγκροτηθεί με μια ομαλή ευθύγραμμη μεταρρύθμιση της ίδιας της αστικής κοινωνίας σε κοινοτιστική κατεύθυνση (σ. 89). Το ζήτημα που τίθεται, εν προκειμένω, είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου για την ίδια την ανθρωπότητα και η αντιμετώπισή του δεν μπορεί να προκύψει με εσωτερικές αναδιατάξεις του αστικού συστήματος.

Και σε αυτό το σημείο, η θέση του Βακαλιού είναι θεωρητικά διαυγής και πολιτικά φορτισμένη:

Είναι σαφές: για το συγγραφέα, το τέλος της προ-ιστορίας και η αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας αναδύεται στον ορίζοντα του κομμουνισμού, στην προοπτική μιας κομμουνιστικής κοινωνίας, ριζικά αντίθετης προς τις ταξικές κοινωνίες του παρελθόντος και του παρόντος από πλείστες όσες απόψεις, πλην μιας, καθώς όπως οι ταξικές κοινωνίες, έτσι και η κομμουνιστική κοινωνία, «η κοινωνία του μέλλοντος», επιμένει ο Βακαλιός, «δε [θα] μπορεί ατιμώρητα να υπερβαίνει αλόγιστα το μέτρο. Το μέτρο είναι όριο-περιορισμός. Ο άνθρωπος, ως δημιουργικό ον, αλλά και οι επιθυμίες και οι ορέξεις του δεν έχουν όρια, εφόσον αφεθούν και λειτουργήσουν σύμφωνα με τη δική τους δυναμική. Ποιο είναι το όριο; Ο ίδιος ο άνθρωπος, η ζωή του και η ευτυχία του» (σ. 137).

Με αυτή την έννοια, αλλά και με θεσμική κατοχύρωση της ατομικής ελευθερίας και ευθύνης του καθενός να επιλέγει τον προσωπικό τρόπο ζωής του ως όρο για μια δημιουργική ζωή όχι μόνο δική του, αλλά και του άλλου, ένας νέος πολιτισμός μπορεί και πρέπει να αναδειχθεί. Ο πολιτισμός μιας κοινωνίας χωρίς τάξεις και κράτος. Μιας κοινωνίας του μέτρου, χωρίς την παθογένεια του παραγωγισμού και του καταναλωτισμού. Μιας κοινωνίας έμμετρης στη σχέση της με τη φύση, αλλά και μιας κοινωνίας χωρίς πολιτική εξουσία. Μιας κοινωνίας με πολιτικό πολιτισμό, ωστόσο, καθώς ο προσδιορισμός του μέτρου, των ποσοτικών και ποιοτικών ορίων της συλλογικής ζωής του δήμου, δεν θα προκύπτει αυτόματα, αλλά θα αποτελεί προϊόν συνήθως δύσκολης αυτοθέσμισης προσώπων ως μελών της κοινότητας.

Με τον δικό του γλαφυρό τρόπο και λόγο, ο ίδιος ο συγγραφέας διατύπωσε το συμπέρασμα σε σχέση προς τη μελλοντική κοινωνία, στην προσέγγιση της οποίας η ζωή και το έργο του, το έργο του και η ζωή του, αποτελούν διαχρονικά σημαίνουσα συμβολή:

ΙΙΙ. Είναι γεγονός ότι η σύγχρονη έρευνα, και ειδικότερα ο σύγχρονος μαρξισμός δεν έχει προχωρήσει σε μια εκτεταμένη και σε βάθος επεξεργασία της κομμουνιστικής εναλλακτικής απέναντι στην αστική τάξη πραγμάτων, που απειλεί πλέον με πολιτισμική, αν όχι και βιολογική, μετάλλαξη το ανθρώπινο είδος. Ως στοιχείο αισιοδοξίας, ωστόσο, αλλά και ως προέκταση των θέσεων του συγγραφέα, που εκτιμά ότι η μαρξιστική βιβλιογραφία δεν έχει αναμετρηθεί μέχρι σήμερα με το ερώτημα αν η κοινωνία του μέλλοντος ως η κοινωνία των ελεύθερα συνεταιριζόμενων παραγωγών θα είναι μια κοινωνία του μέτρου (σ. 137), θα ήθελα να εισαγάγω στον συλλογικό προβληματισμό μας την πρόταση του «κομμουνισμού του πεπερασμένου». Με ανάλογο σκεπτικό, θα μπορούσε επίσης να κατατεθεί και το θεωρητικό υπόδειγμα του οικο-σοσιαλισμού, που με γόνιμο τρόπο επεξεργάζεται και υποστηρίζει από κοινού και μεταξύ άλλων ο Michael Löwy. Σε κάθε περίπτωση, σημαντικοί μαρξιστές διανοητές, όπως ο δυστυχώς προσφάτως απελθών André Tosel, o Domenico Jervolino και άλλοι, σε διεθνές επίπεδο, και ο Ευτύχης Μπιτσάκης, στη χώρα μας, με το πολλαπλά ενδιαφέρον έργο του Ανθρώπινη Φύση. Για έναν κομμουνισμό του πεπερασμένου έχουν κινηθεί ή/και κινούνται σε αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση της εναλλακτικής του κομμουνιστικού μέτρου, που με το δικό του έργο προώθησε και ο ίδιος ο Θανάσης Βακαλιός.

Αξίζει τον κόπο, στο σημείο αυτό, η καταγραφή ενός και μόνο απoσπάσματος μιας σχετικής τοποθέτησης του Tosel, για να καταδειχθεί η συνάφεια του μαρξιστικού ανθρωπισμού ή του κομμουνισμού του μέτρου, που διαβάζω από την πλευρά μου στις γραμμές του Βακαλιού, με εκείνη των αναλύσεων θεωρητικών ενός κομμουνισμού του πεπερασμένου υποστήριξε ο Tosel σε μια συνέντευξή του στην L’ Humanité της 24ης Ιουλίου 2013:

Δεν θα επιμείνω. Ίσως και σε αυτό το σημείο ο Βακαλιός να δικαιώνεται, όταν επισημαίνει ένα κρίσιμο κενό της μαρξιστικής γραμματείας. Χωρίς αμφιβολία, τόσο οι εκτεταμένες αναλύσεις και μονογραφίες του μαρξιστικού ανθρωπισμού, όσο και οι πολύ πιο περιορισμένες επεξεργασίες του κομμουνισμού του πεπερασμένου δεν μπορούν να αναδείξουν, προς το παρόν τουλάχιστον, με την ένταση που του αναλογεί, λόγω της κρισιμότητας και των συνθηκών στις οποίες ζούμε, το ερώτημα και πολύ περισσότερο την αφετηρία μιας κομμουνιστικής κοινωνίας ως κοινωνίας του μέτρου, εναλλακτικής και αντιθετικής στις αστικές κοινωνίες του άμετρου πλούτου και της άμετρης εξαθλίωσης.

Με αυτή την έννοια, όπως είχε εύστοχα και προκλητικά υπογραμμίσει στις αρχές του 21ου αιώνα και ένας από τους κορυφαίους Ούγγρους μαρξιστές, ο István Mészáros, πρέπει άμεσα, ατομικά και συλλογικά να συνειδητοποιήσουμε ότι έχουμε ήδη φθάσει σε οριακή στιγμή. Πρέπει πλέον να τροποποιήσουμε τα κρίσιμα λόγια της Luxemburg, λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους που διέρχεται η ανθρωπότητα. Στη διατύπωση του διλήμματος «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», έγραφε ο Mészáros, «θα προσέθετα αυτή την επιφύλαξη: “βαρβαρότητα αν είμαστε τυχεροί”. Επειδή το έσχατο επακόλουθο της καταστροφικής εξελικτικής πορείας του κεφαλαίου είναι ο αφανισμός της ανθρωπότητας» (Mészáros, Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα, σ. 128-129).

Στο σημείο αυτό, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τη δραματική προειδοποίηση του Mészáros, καταλήγω με ένα ειλικρινές και μεγάλο ευχαριστώ στον Θανάση Βακαλιό, που με τη ζωή και το έργο του επί δεκαετίες, συνέβαλε αποφασιστικά στη θεωρητική και στην πρακτική στράτευση για την επαναστατική επίλυση αυτού του διλήμματος, όπως έχει ήδη αναδιατυπωθεί: «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα· βαρβαρότητα, αν είμαστε τυχεροί»!