Συνόψεις άρθρων του αφιερώματος του 3ου τεύχους

Το παρόν άρθρο επιχειρεί να διερευνήσει τις ευρύτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την επανάσταση τον Φλεβάρη και τον Οκτώβρη του 1917. Παρουσιάζεται ένα συνοπτικό περίγραμμα της καπιταλιστικοποίησης και της εκβιομηχάνισης στη ρωσική κοινωνία, ενώ αναφέρονται τα πολιτικά και, ιδιαίτερα, τα ριζοσπαστικά ρεύματα που γέννησε το ζήτημα του εκσυγχρονισμού της Ρωσίας το 19ο αιώνα. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στα κύρια επαναστατικά ρεύματα των αρχών του 20ού αιώνα, τους σοσιαλεπαναστάτες και τους σοσιαλδημοκράτες και τις διασπάσεις τους, αλλά και στα αστικά ή καθεστωτικά πολιτικά κόμματα. Εν συντομία, παρουσιάζεται η επανάσταση του 1905 και οι κύριες πολιτικές συγκρούσεις μέχρι την άγρια καταστολή. Στο τέλος, γίνεται μία εκτίμηση για τις παρακαταθήκες της επανάστασης του 1905 στο δρόμο για το 1917.

Στο παρόν άρθρο καταγράφονται αναλυτικά οι φάσεις και οι εντάσεις της σχέσης ανάμεσα στην εργατική τάξη και τη διανόηση, πριν και κατά τη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης. Ο συγγραφέας αξιοποιεί πρωτογενείς πηγές, όπως τον Τύπο της εποχής, ιστορικά αρχεία του σοβιετικού κράτους, μαρτυρίες εργατών, διανοουμένων και πρωταγωνιστών της επανάστασης, καθώς και εξειδικευμένες θεωρητικές/ακαδημαϊκές εργασίες. Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τη σχέση προλεταριάτου και ιντελιγκέντσιας διαλεκτικά, στο συγκεκριμένο ιστορικό και ταξικό πλαίσιο της εποχής, υπερβαίνοντας τις εύκολες και απλοϊκές σχηματοποιήσεις. Καταγράφει δίχως εξιδανικεύσεις τις διάφορες φάσεις εξέλιξης της σχέσης εργατών-διανοουμένων: από την αντιπαλότητα και την καχυποψία κατά την προεπαναστατική περίοδο, στην προσέγγιση κατά τη διάρκεια της επανάστασης του Φλεβάρη και ξανά στην ανοικτή σύγκρουση τη στιγμή της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ο συγγραφέας αναδεικνύει το ταξικό υπόβαθρο της ρωσικής διανόησης και την ειδική θέση της στη ρωσική κοινωνία, ερμηνεύοντας μέσα από τη σχέση της με την εργατική τάξη τη δυναμική της Ρωσικής Επανάστασης.

Η υπερόξυνση της αντίθεσης παραγωγικών δυνάμεων-παραγωγικών σχέσεων και η αυξανόμενη αντιδραστικότητα της αστικής τάξης καθιστούν επιτακτική και επίκαιρη την επανάσταση. Ήδη, φύτρα της κομμουνιστικής κοινωνίας αναφύονται αυθόρμητα στον καπιταλισμό. Υστερεί ο υποκειμενικός παράγοντας, παρά τις περιοδικές κινηματικές εκρήξεις. Τα παρατεταμένα κρισιακά φαινόμενα του καπιταλισμού αναιρούν την αστική αντίληψη απόρριψης του κομμουνισμού ως ουτοπίας ή δυστοπίας. Παράλληλα, θέτουν οξυμένους τακτικούς στόχους πάλης τους οποίους ολοκληρώνει η επανάσταση. Η επανάσταση, παρά την πύκνωση στη φάση κατάληψης της εξουσίας, είναι διαρκής ώς τον κομμουνισμό. Η ειδοποιός διαφορά της επαναστατικής θεωρίας απ’ το ρεφορμισμό, παλαιό και σύγχρονο, είναι η κατάκτηση και συντριβή της αστικής εξουσίας με τη δύναμη του κινήματος και όχι διά της αστικής νομιμότητας. Ρεύματα ρεφορμισμού αναφέρονται στην «αποφασιστική αναμέτρηση», αλλά «λύνουν» το θέμα της εξουσίας, ουσιαστικά, προ αυτής διά μεταρρυθμίσεων.

Το αγροτικό ζήτημα αποτέλεσε τη λυδία λίθο της μαρξιστικής επαναστατικής θεωρίας στα πρώτα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης. Οι μπολσεβίκοι δεν παρέλαβαν από τους κλασικούς μια συνεκτική θεωρία για το ρόλο των αγροτικών μαζών στον καπιταλισμό και τη μετεπαναστατική φάση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Ακόμη και ο Λένιν, ο πλέον οξυδερκής μαρξιστής θεωρητικός της εποχής, δεν μπόρεσε να συλλάβει στο σύνολό τους τις επιπτώσεις μιας εσφαλμένης ανάγνωσης του αγροτικού ζητήματος στη Ρωσία, η οποία απέρρεε από τα αντικειμενικά όρια που έθετε ο μαρξισμός της εποχής. Τα πρώτα χρόνια της επανάστασης αποτέλεσαν για τους μπολσεβίκους την αναγκαία ιστορική προϋπόθεση για την έναρξη, στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και στο έδαφος της αρνητικής αποτίμησης του λεγόμενου «πολεμικού κομμουνισμού» της περιόδου 1918-1921, μιας νέας φάσης κοινωνικού πειραματισμού, της Νέας Οικονομικής Πολιτικής.

Στο άρθρο επιχειρείται η ανίχνευση ζητημάτων τακτικής και στρατηγικής, η ανάδειξη των τομών και αλμάτων στην πορεία προς την Οκτωβριανή Επανάσταση μέσα από τη συνοπτική παρουσίαση των γεγονότων της περιόδου μετά την επανάσταση του 1905 έως και το 1917. Γίνεται τέλος προσπάθεια, με βάση τον καπιταλισμό της εποχής μας, για την εξαγωγή συμπερασμάτων. «Ό,τι επιλέξουμε να υπογραμμίσουμε σε τούτη την περίπλοκη ιστορία, αυτό θα καθορίσει τη ζωή μας» (Χάουαρντ Ζιν – Howard Zinn).

Το παρόν άρθρο πραγματεύεται το ρόλο των επαναστατικών κομμάτων στις απότομες στροφές της ταξικής πάλης και σε συνθήκες συμπύκνωσης του πολιτικού χρόνου. Ο μπολσεβικισμός και η τομή του 1917 αποτέλεσε υπόδειγμα πολιτικής πρακτικής και (ανα)διαμόρφωσε την αντίληψη για τη σχέση υποκειμενικού παράγοντα και αντικειμενικών συνθηκών. Μέσα από το παράδειγμα της χαμένης γερμανικής επανάστασης του 1923 θα επιχειρήσουμε να δούμε πώς θα μπορούσε να επαναληφθεί το 1917, μελετώντας τη σχέση οργανωμένης πρωτοπορίας και ευρύτερου κινήματος, την απόφαση και την προετοιμασία της εξέγερσης και την ιδιοτυπία της επαναστατικής κατάστασης. Στόχος είναι μια συμβολή στην κατανόηση της διαλεκτικής μεταξύ της μακρόχρονης πάλης για την προλεταριακή ηγεμονία και της σημασίας των αποφασιστικών ιστορικών στιγμών. Η εξάσκηση στη «μετάφραση» του μπολσεβικισμού σε διαφορετικά γεωγραφικά και χρονικά συμφραζόμενα είναι όρος για μια επίκαιρη πρόσληψη των διδαγμάτων της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Με την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 συντελείται ρήξη στην ιστορική συνέχεια. Όπως είπε κι ο Λένιν σπάζει η ίδια η αλυσίδα του ιμπεριαλισμού κι όχι μόνον ο πιο αδύνατος κρίκος της, η τσαρική Ρωσία. Το δείχνουν τόσο οι επαναστατικοί σεισμοί που αμέσως την ακολουθούν και συγκλονίζουν τον κόσμο, από την Ευρώπη στην Αμερική έως την Ασία και την αραβική Ανατολή, όσο και το γεγονός ότι τίποτα πλέον δεν μπορεί να είναι όπως πριν. Μια νέα εποχή άνοιξε για την ανθρωπότητα κι η ανερχόμενη σπείρα της δεν έκλεισε ακόμα, παρ’ όλες τις καταρρεύσεις του 1989-1991. Ο Οκτώβρης του 1917 παραμένει το μέγα ιστορικό Συμβάν που τέμνει την Ιστορία όχι μόνο στο παρελθόν, αλλά προπαντός στο παρόν και το μέλλον.

Ο χαρακτήρας της Ρώσικης Επανάστασης αποτέλεσε θεωρητικό και πολιτικό ζήτημα αναζητήσεων και αντιπαραθέσεων ανάμεσα στους μπολσεβίκους, τους μενσεβίκους, τους εσέρους, τον Τρότσκι κ.ά. Ο Λένιν και ο Τρότσκι είχαν διαφορετική οπτική πριν το 1917. Μετά τον Απρίλη και τη δημοσίευση των Θέσεών του, ο Λένιν, κάνοντας το άλμα που επέβαλε η ίδια η πραγματικότητα, εισηγείται τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα της επικείμενης επανάστασης, λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη του μία σειρά κρίσιμων παραμέτρων. Στο παρόν κείμενο επιχειρείται η κωδικοποίηση των θέσεων του Λένιν και του Τρότσκι, οι μεταξύ τους διαφορές και η μερική σύγκλιση που επετεύχθη λίγο πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση.